روز جهانی صنایع دستی بر شما هنرمند صنعتگر مبارک

شاید در میان تقویم روزهایی باشند که خیلی به آنها توجه نکنیم و به راحتی از کنار آنها بگذریم اما اگر تقویم رومیزی خود را باز کنید و نگاهی به نوشته هایش بیاندازید، می فهمید که امروز روزی برای ارج نهادن به آثاری هنری است که بازگو کننده روح ملت ها و اقوام است. روزی برای بوسه زدن به دستان زنان و مردانی که با ذوقی سرشار، آثاری را خلق می کنند که خاص سرزمین مادری شان است و این هنر گرانقدر را از نسلی به نسل دیگر منتقل می سازند تا پایدار بماند و بر صفحه روزگار بدرخشد.

امروز، ۲۰ خرداد، روز جهانی صنایع دستی است؛ روزی متعلق به دنیای پر نقش و نگار دست بافته ها و جلوه هایی که عاشقانه خلق شده اند و ارزش آنها به حدی است که نمی توان قیمتی را برای شان متصور شد. می توان در ذره ذره آنها عشق را لمس کرد و قصه دل خالقش را خواند. رنگ ها و نقش هایی که انگار لب به سخن می گشایند و داستانی شنیدنی را روایت می کنند؛ کافیست گوش جان داشته باشی و به این روایت دل بسپاری.

صنایع دستی چیست؟

به آثار و صنایعی که تمام مراحل ساخت آنها توسط دست و ابزارهای دستی انجام می شود و برگرفته از فرهنگ و هنر و بینش و ذوق مردم هر منطقه است، صنایع دستی می گویند. در ساخت این صنایع از مواد اولیه بومی استفاده می شود و همه، آن را کالایی برای معرفی ویژگی های قومی و فرهنگی هر منطقه می دانند. مبادله این صنایع، موجب نوعی ارتباط فرهنگی میان جوامع گوناگون می شود و روابط میان آنها را بهبود می بخشد.

ویژگی­ های صنایع دستی

هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزو صنایع دستی قلمداد کنیم باید ویژگی های زیر را داشته باشد:

۱-  نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت (داشتن بار فرهنگی)

۲- عدم نیاز به سرمایه ­گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته­ های صنعتی

۳- قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتا جوامع عشایری)

۴- سهولت در ایجاد مراکز تولید

۵- دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر

۶- خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی

۷- کمک به رشد و توسعه اقتصادی

۸- داشتن زمینه­ های مناسب جهت صادرات

صنایع دستی | راهی برای ورود به دنیای اقوام و ملت ها

آدمی مجالی برای بازدید و شناختن تمام فرهنگ ها و اقوام ندارد اما روح و ذهن کنجکاوش هر روز آرزوی دیدار و شناخت فرهنگی جدید را در سر می پروراند.

دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می توان یکی از جذاب ترین راه ها برای شناخت اقوام دانست؛ چرا که این آثار از اعماق فرهنگ و باورها خلق می شوند. هنرمند خلاق، با روحی قومی و ملی و با عشق به بافتِ فرهنگی خود، شروع به خلق اثرش می کند تا با مواد اولیه موجود، رنگ ها و تزیینات دوست داشتنی و جلوه های برخاسته از باورها و آرزوهای سرزمینش را به نمایش بگذارد.

صنایع دستی ایران

اقوام مختلف ایرانی در گوشه و کنار این مرز پهناور، با خلاقیت و ذوق هنری و ابتکار خود از دیرباز در تولید صنایع دستی شهره جهانیان بوده اند. تنوع و کیفیت محصولات تولید شده بسیاری از پژوهشگران بزرگ را برآن داشته تا به بررسی و تحلیل صنایع دستی ایران بپردازند. 

 کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران، دسته بندی را بر اساس روش و تکنیک ساخت آثار در نظر گرفته اند که بر اساس آن ۳۷۰ رشته صنایع دستی ثبت شده به ۲۴ دسته تقسیم می شوند و عبارتند از:

بافته های داری، دست بافی، بافتنی، روکاری، چاپ های سنتی، نمد مالی، سفال گری و سرامیک سازی، شیشه گری، تولید فراورده های پوست و چرم، ساخت محصولات فلزی وآلیاژ، قلم زنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها، سنگ تراشی، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ، خراطی چوب، ریزه کاری و نازک کاری چوب، منبت کاری، کنده کاری و مشبک کاری چوب، حصیر بافی، خاتم سازی، معرق کاری، کاشی گری، ملیله کاری، میناکاری، ساخت اشیای مستظرفه و هنری، ساخت زیور آلات، ساخت سایر فراورده های دستی.

 

معرفی برخی از صنایع دستی ایران

در ادامه به معرفی برخی از صنایع دستی خاص ایران می پردازیم:

 ۱- بافته های داری

برخی از صنایع دستی ایران به کمک دارهای افقی یا عمودی بافته می شوند. مانند قالی، گلیم، زیلو و...

۲- چاپ های سنتی

در بازارهای سنتی و صنایع دستی، پارچه ها و اقلام پارچه ای دیده می شود که بر روی آن ها نقوشی برگرفته از تاریخ و هنر ایران کار شده است. این نقوش به وسیله قلم مو، مهر و... ایجاد می شوند و به چاپ قلمکار و چاپ باتیک معروفند.

۳- روکاری

صنایع دستی چون سوزن دوزی، قلاب دوزی، ملیله دوزی، خوس دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی و... که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه ایجاد می شود.

۴- سفالگری و سرامیک سازی 

 سفال و سرامیک، صنایع و ظروفی هستند که مواد اولیه آن ها گِل رس، گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن است و به وسیله دست یا چرخ سفالگری ساخته می شوند.

۵- قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها

در این هنر-صنعت، طرح های سنتی را به وسیله قلم، چکش و... برروی فلز یا آلیاژ حک می کنند.

۶- ساخت زیور آلات

انواع جواهرات محلی و سنتی که با استفاده از طلا و نقره و آلیاژ و سنگ و... توسط هنرمندان و صنعتگران ایرانی ساخته می شوند.

۷- ساخت سایر صنایع دستی

دست ساخته هایی چون فیروزه نشانی (فیروزه کوبی)، طلاکوبی روی فولاد، انواع عروسک های محلی، کایت و چترهای تزیینی و...

و...

 

 

صنایع دستی ایران در فهرست جهانی یونسکو

ایران علاوه بر جاذبه های منحصر به فرد تاریخی، فهرستی از میراث معنوی و ناملموس خود را نیز در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده است که نام برخی صنایع دستی، نیز در آن به چشم می خورد:

۱- قالی بافی فارس

دستان هنرمند زنان و دختران عشایر ساکن و کوچ رو قشقایی در استان فارس، سال های زیادی است که با نخ های پشمی بر دارهای قالی نقش می آفرینند. ویژگی قالی های بافته شده توسط این هنرمندان این است که نقشه ها کاملا به صورت ذهنی و برآمده از آیین و فرهنگ عشایری هستند. شاید هیچ وقت دو قالی مانند هم را در میان آنها نتوان یافت. اصالت نقش ها و رنگ های زیبا و کیفیت ممتاز بافت این قالی ها شهره خاص و عام است و در سراسر جهان چشم ها را به خود خیره می کنند.

تولید این دستبافته از مرحله ابتدایی تا آخرین مرحله به دست زنان صورت می گیرد. دار قالی ایل قشقایی به صورت افقی برپا می شود و بافنده برای زدن نقش و نگار باید بر روی زمین بنشیند. علت استفاده از دار افقی به دلیل تطبیق با شرایط زندگی کوچ نشینی و راحتی حمل آن بر پشت چارپایان بوده و به صورت سنتی ماندگار تا به امروز حفظ شده است.

 

۲- قالی بافی کاشان

 کاشان از دیرباز خانه تجار فرش مانند خاندان طباطبایی ها را در خود داشته و به همین سبب توانسته جایگاه خوبی را در بازار این دستبافته ارزشمند کسب کند. در این شهر تار و پود قالی از نخ پنبه ای است و در قالی های ظریف، ابریشم نیز به کار می رود.
 در قالی های کاشان از نقوش لچک و ترنج استفاده می شود و رنگ های خاکستری، قهوه ای، توتونی، عاجی و سیاه در آن نمود بیشتری دارند. هنر رنگرزی، قالی بافی و سایر کارهای مربوط به تولید این جلوه هنر، سینه به سینه از پدر به پسر و از مادر به دختر منتقل شده تا مبادا روزی به فراموشی سپرده شود.

 

۳- دانش لنج سازی

دانش ساخت لنج تنها به یک مفهوم اشاره دارد و آن دانش ساخت لنج های ایرانی است که توسط مردم جنوب ایران و ساکنان خلیج فارس برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید به کار می روند.

آنچه که حیرت جهانیان را در این رابطه برانگیخته، توجه به موقعیت خورشید، ماه و ستاره و با استفاده از فرمول خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی در ساخت این لنج هاست که تماما با هنر دست و چوب ساخته می شوند. ساخت هر لنج سال ها به طول می انجامد اما به دلیل مقاومت بالا و عمر طولانی آنها، ناخدایان بسیاری هنوز هم حاضرند به جای استفاده از قایق های فایبرگلاس، منتظر ساخت این لنج های چوبی بمانند. جایگزین شدن لنج های چوبی با قایق های فایبرگلاس، فرهنگ و دانش و تشریفات این هنر بی بدیل را به ورطه نابودی می کشاند.

 

۱۰ ژوئن | روز جهانی صنایع دستی

بعد از آن که کشورهای پیشرفته پس از جنگ جهانی دوم صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی مورد توجه قرار دادند، نخستین همایش جهانی در این زمینه در ۱۰ ژوئن سال ۱۹۶۴ میلادی در نیویورک برگزار شد. در این همایش شماری از اساتید دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران و... از ۴۰ کشور جهان شرکت داشتند.

در پایان این همایش، تاسیس"شورای جهانی صنایع دستی"، به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب ‌شد و دبیرخانه آن را در شهر آمستردام کشور هلند تعیین کردند. قرار بر این بود که این شورا اهداف زیر را دنبال کند:

• تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها با توجه به زمینه های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو
• حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده ای از حیات فرهنگی ملت ها
• ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان

ایران نیز در سال ۱۳۴۷ خورشیدی برابر با ۱۹۶۸ میلادی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ فعالیت خود را آغاز کرد.

در سال ۲۰۱۰ بود که ایران پیشنهاد اختصاص روزی به صنایع دستی را داد و روز ۱۰ ژوئن یعنی تاریخ تاسیس شورا را برای آن در نظر گرفت. شورای جهانی صنایع دستی با این پیشنهاد موافقت کرد و این روز با عنوان روز جهانی صنایع دستی یا World Handicrafts Day و به اختصار WHD نامگذاری شد.

برنامه های روز صنایع دستی در ایران

در ایران روز صنایع دستی به عنوان آغاز هفته صنایع دستی در نظر گرفته می شود و به مدت یک هفته در برخی نقاط شهرهای مختلف، بازارچه های صنایع دستی برقرار است.

در برخی شهرها سمینارها و کنفرانس هایی نیز در این زمینه برگزار می شود که هریک هدفی را دنبال می کنند و به دنبال بهبود شرایط هنرمندان این صنایع و گسترش بازار محصولات آنها هستند.

 

 سخن آخر

نوشتن و گفتن از صنایع دستی ایران سال ها پژوهش و زمان می خواهد و در این مطلب تنها به تعداد انگشت شماری از آنها اشاره شده است. بد نیست به بهانه این روز سری به فروشندگان و تولیدکنندگان صنایع دستی بزنیم و بیشتر با تلاش های شان آشنا شویم. باید ببینیم که پشت این دنیای رنگین چه دست هایی وجود دارند و چگونه چنین آثاری را خلق می کنند.

کتابخانه عمومی زنده یاد علی همتی شهر خالدآباد 20 خرداد روز جهانی صنایع دستی  به همه دست اندرکاران این عرصه تبریک عرض می نماید.